Artikel overgenomen uit de Gidsenkroniek Ieper-Poperinge-Westland, Jaargang 2018/3

Door Hans de Regt

Achtergronden en ontstaansgeschiedenis van het beroemde Canadese beeld bij Sint-Juliaan



Het beeld van The Brooding Soldier - vrij vertaald: de treurende of mijmerende soldaat - vlakbij Sint-Juliaan is van een verpletterende eenvoud maar niettemin zeer indrukwekkend. Een uniek beeld waarvan, zo dacht ik, geen tweede bestond. Dat bleek niet helemaal waar te zijn. Toen ik voor mijn werk in Canada was bleek daar een vrijwel identiek beeld te bestaan. Hoe dat kan, leg ik in dit artikel uit.

Begin jaren negentig van de vorige eeuw, ondernam ik als Nederlander mijn eerste trip naar de slagvelden van Ieper. Het was dus onvermijdelijk dat ik terechtkwam bij het Canadese monument The Brooding Soldier ten noorden van het Belgische dorpje Sint Juliaan. Het beeld stak scherp af tegen de strakblauwe hemel en ik was diep onder de indruk. De jaren erna ben ik vele malen terug geweest en vreemd genoeg was het steeds mooi weer waardoor dat indrukwekkende moment van de eerste keer zich steeds herhaald heeft. Ik ken het beeld niet anders dan tegen een hemelsblauwe achtergrond.

In 1995 was ik voor mijn werk in het Canadese Regina, de hoofdstad van de provincie Saskatchewan, een stad met zo’n 170.000 inwoners. Het eerste wat ik doe als ik in den vreemde ben is het bestuderen van plattegronden. In een telefoonboek vond ik al gauw een paar detailkaarten. Vlakbij het hotel bleek het Victoria Park te liggen en daar moest een monument te vinden zijn.

De volgende dag reed ik even langs het park en, jawel hoor, keurig in het midden stond een Cenotaaf. Maar tot mijn verbazing was in de cenotaaf het beeld van The Brooding Soldier verwerkt. Dit monument diende ter nagedachtenis van de gesneuvelden afkomstig uit Regina. Er was geen enkele verwijzing te vinden naar 22 april 1915.

Tijdens mijn verblijf kon niemand me vertellen waarom dat beeld in dat monument was verwerkt. Inmiddels had ik wel een reputatie gevestigd bij mijn collega’s. Ik bleek meer te weten over de Eerste Wereldoorlog dan deze Canadezen en nog vreemder was dat ik een militaire begraafplaats had gevonden waarvan zij niet wisten dat die bestond. Mijn verhaal over The Brooding Soldier ging er dan ook in als koek.

Kijk, als je met een Canadees over Vimy praat, gaat er wel een bel rinkelen want op school leren ze over die succesvolle aanval. Maar met andere zaken uit deze oorlog wordt de jeugd nauwelijks nog geconfronteerd. En heb je iets meer interesse, dan ben je al snel een History Buff.

Ik was in die tijd al actief op internet en zocht contact met, onder andere, de Universiteit van Regina, maar al die pogingen om meer informatie waren vergeefs. Pas na mijn laatste bezoek in 2006, kon ik via internet meer informatie vinden.

Ontwerpwedstrijd uitgeschreven voor Canadees oorlogsmonument

Aan het eind van de oorlog werden acht locaties uitgekozen waar een Canadees oorlogsmonument kon verrijzen. Deze waren: Bourlon Wood, Courcelette en Dury, Hill 62, Le Quesnel, Passendale, Sint Juliaan en Vimy.

In 1920 besloot de pas ingestelde Canadian Battlefields Monument Commission een wedstrijd uit te schrijven om een geschikt monument te kiezen. De eisen waren: een goede zichtbaarheid, permanent van karakter, figuren bevattend en geschikt voor plaatsing in een ontworpen landschap. Er werden 162 ontwerpen ingezonden. Het winnende ontwerp werd in oktober 1921 bekendgemaakt. Het betrof de inzending van Walter S. Allward. De tweede plaats werd toegekend aan Frederick C. Clemesha.

In de zomer van 1922 koos de commissie Vimy Ridge als de plaats voor het monument van Allward en het zou daarmee hèt nationale Canadese monument worden. Het ontwerp van Clemesha zou worden uitgevoerd op de resterende zeven lokaties.

The Brooding Soldier

Op 8 juli 1923 werd The brooding soldier bij Sint- Juliaan onthuld door de hertog van Connaught in aanwezigheid van Maarschalk Foch. Men vond het zo’n indrukwekkend gedenkteken dat besloten werd geen afbreuk te doen aan het unieke karakter ervan door het te kopiëren. Waarschijnlijk speelden kosten hierbij ook een rol. Op de resterende zes lokaties werden, op eenzelfde platform, kubussen van Stanstead graniet geplaatst. P.E. Nobbs was hierbij de architectonische adviseur.

Het beeld The Brooding Soldier, gedenkt het feit dat op 22 april 1915 de Duitsers hun eerste aanval met strijdgassen inzetten en dat deze aanval is tegengehouden door 18.000 Canadese soldaten waarvan er 2.000 sneuvelden.

Het gedenkteken is uitgevoerd in licht graniet uit de Vogezen en ongeveer 11 meter hoog. De buste is in Brussel gebeeldhouwd. De kolom is onderaan gewoon strak en rechthoekig en loopt naar boven taps toe om vervolgens over te gaan in het gestileerde bovenlichaam van een soldaat met de karakteristieke Britse helm.



Zijn houding is die van een militaire erewacht: geweer ondersteboven, handen gevouwen over het achtereinde van de kolf en het hoofd voorover gebogen. Deze houding zou in gebruik zijn geraakt sinds de begrafenis van een voorvader van Winston Churchill, John Churchill, hertog van Marlborough, in 1722. Nog steeds is dit de houding van militairen die de dodenwake houden bij de vier hoeken van de kist.

Het kruispunt waar het monument staat, werd op Britse stafkaarten aangeduid als Vancouver Corner. Het beeld staat op een rond platform, omgeven door een keurig verzorgd parkje met looppaden. In het platform rond het monument zijn in brons de omliggende plaatsen aangegeven ter oriëntatie. De ontwerper heeft in de uitvoering ervan een aantal zaken verwerkt die versterkend werken:

• tapse vorm van de kolom om perspectief benadrukkenwaardoor het beeld hoger lijkt,
• geometrische uitbeelding van het geweer, handen, armen, munitietassen, gezicht en helm,
• horizontale opdeling van bovenlichaam in twee lagen steen, zodat de torso in verbinding staat met het massieve blok,
• diep uitgevoerde details voor sterkere schaduwen waardoor details van het uniform van grotere afstand zichtbaar blijven,
• van onder naar boven wijder wordende, afgeschuinde hoeken zodat de tapse vorm versterkt wordt,
• geleidelijke vermindering van de hoogte van de blokken graniet waardoor de aandacht naar boven wordt gevoerd.

Architect Frederick C. Clemesha

Frederick Chapman Clemesha werd op 3 augustus 1876 in Preston, UK, geboren. Hij werkte eerst als assistent van een theehandelaar, bracht vervolgens enige jaren door op theeplantages in Ceylon, dreef drie jaar een ranch in Argentinië en arriveerde in 1901 in Canada.

Hij woonde ten tijde van zijn ontwerp van The Brooding Soldier in Regina. Hij was daar in 1903 terechtgekomen, samen met de golf immigranten die het land overspoelde. De stad groeide gestaag en er was veel werk voor architecten. In 1913 stokte de bevolkingsaanwas en het uitbreken van de oorlog veroorzaakte een volledige stilstand van de stroom immigranten. Pas in de jaren twintig zou de immigrantenstroom weer op gang komen.

Clemesha had met F. Portnall een succesvol architectenbureau dat in Regina een groot aantal karakteristieke en historische gebouwen heeft achtergelaten. Hij werd in 1912 benoemd tot voorzitter van de Saskatchewan Association of Architects. In die tijd waren er meer dan 100 architecten actief in de provincie.

Aardig detail is dat hij op 4 augustus 1914, uitgerekend dus de dag van de Duitse inval in België, trouwt met Isabel B. Riddell uit Preston. Alhoewel een Quaker, meldt hij zich op 15 september 1915 aan als vrijwilliger en wordt luitenant in het 46e bataljon Canadese infanterie.

Hij vertrekt naar Europa en raakt in 1918 gewond aan zijn wang. Na de oorlog hervat hij in Regina zijn werkzaamheden als architect. In de ontwerpen van na de oorlog is een aantal duidelijke stijlkenmerken te bespeuren, geïnspireerd op publieke gebouwen in België en Noord-Frankrijk.

Clemesha was niet alleen architect maar ook beeldhouwer. Die combinatie bracht hem ertoe een ontwerp voor een monument in te zenden. In 1922 vertrok hij uit Regina en vestigde zich in Amerika waar hij, in 1958 in San Diego, overlijdt.

De Cenotaaf in het Canadese Regina

In 1925 werd een ontwerpwedstrijd gehouden voor een monument ter ere van de inwoners uit Regina die tijdens de Eerste Wereldoorlog sneuvelden. Het winnende ontwerp was van R. Heughan van het architectenbureau Ross&Macdonald uit Montreal. Dit bureau was al in Regina actief bij de bouw van een groot hotel.

De cenotaaf in Regina (Saskatchewan - Canada)



Het beeld is opgetrokken uit Stanstead graniet en lijkt veel op de Cenotaaf in Londen. Bovenop de kolom staat een sarcofaag die de betekenis geeft aan het monument: een leeg grafmonument ter ere van de doden waarvan de lichamen elders zijn begraven. Het beeld werd onthuld op Remenbrance Day, 11 november 1926.

Tegen de voor- en achterkant van de kolom is een kopie van The Brooding Soldier verwerkt met daaronder de inscriptie: ‘Dedicated by the people of Regina in grateful memory of their fellow citizens who fell in the great war 1914 -1919’.

Dat dit beeld is verwerkt in dit monument komt vrijwel zeker door de architect die Heughan hielp bij het ontwerp, Frank H. Portnall. Hij was de voormalige compagnon van Clemesha en heeft dus gebruik gemaakt van het ontwerp van zijn voormalige zakenpartner. Portnall heeft een paar jaar later een soortgelijk monument ontworpen in de plaats Sasketoon.

In 1990 wordt de cenotaaf aangepast om ook de slachtoffers uit Regina te gedenken uit de Tweede Wereldoorlog en de oorlog in Korea.

Vlakbij Victoria Park staat ook het gebouw van The Royal Canadian Legion. De afdeling Regina is trots op het feit dat zij Branch no.1 is. Deze organisatie van en voor veteranen is in 1926 opgericht, onder andere op aandringen van veldmaarschalk Haig bij zijn bezoek aan Canada in 1925. Het gebouw bevat ontmoetingsruimten en herdenkingsruimten. In de grote hal zijn grote muurschilderingen aangebracht en er zijn prachtige, gebrandschilderde ramen. Een bezoek is gratis en een bezoeker uit Europa wordt zeker warm welkom geheten.

The Legislative Building

Tijdens ons verblijf in Regina wist ik mijn collega’s over te halen een bezoek te brengen aan het  parlementsgebouw, The Legislative Building, aan de oever van Lake Wascana. Het ging mij om een rondleiding door het gebouw, omdat ik vooral geïnteresseerd was in de sporen van Frederick C. Clemesha. Hij heeft namelijk voor het ontwerp van The Brooding Soldier een aantal modellen gemaakt van hout en gips. Deze zijn bewaard gebleven en nu te bezichtigen in de hal van het gebouw.

 

Links en rechts van de trap staan de twee modellen van het hele monument en op de balustrade boven de trap staat een groter uitgevoerde buste van de soldaat. De buste is 80 cm. hoog, de andere twee zijn 172 cm hoog.

Na de nodige foto’s te hebben genomen kon de rondleiding beginnen. De zeer professionele gids die ons door het gebouw leidde kon ik nog wel wat vertellen over de achtergrond van de plaats van het monument in België en de gasaanval. Ik heb hem ook beloofd dit artikel toe te sturen zodat hij dat kan verwerken in zijn rondleidingen.


Gepubliceerd op WO1.be op 26/04/2020.